Naar Wijken in Zwolle

De Kamperpoort in 1786 getekend door H. Tavenier ...
(Tekening: HCO - NL-ZlHCO_1214_AF002131)

Een van de oudste wijken in de stad Zwolle is de Kamperpoort. De Kamperpoort is evenals de brug die de binnenstad met de wijk verbindt , de Kamperpoortenbrug, genoemd naar de oude stadspoort die ook wel de Voorsterpoort werd genoemd. De poort kwam in 1364 voor het eerst in de boeken voor. In 1482 is de poort versterkt met twee grote ronde hoektorens.

De Kamperpoortenbrug van 1870 ...
(Foto: HCO - NL-ZlHCO_1214_FD032737)

Na de poort begon de weg naar Kasteel Voorst en naar Kampen. Deze weg heette in die tijd de Voerstensteinstraete, tegenwoordig de wel bekende Hoogstraat. Tot 1939 is de straat de hoofdverkeersweg naar de stad Kampen geweest. Vermoedelijk bestond deze weg al in de tijd dat Zwolle zijn stadsrechten mocht ontvangen, in 1230. Echte zekerheid rond het bestaan van de straat is er vanaf het jaar 1377.

In 1377 is namelijk het Gasthuis "Ten Hilligen Cruse" gesticht. Een gasthuis voor verpleging van melaatsen. Leed je aan melaatsheid, dan werd je buiten de gemeenschap geplaatst, naar een zogenoemde leprozerie, ver buiten de stadspoort. Een mogelijkheid tot verpleging in de stad was niet aan de orde. Om besmetting te voorkomen was ook het begraven en ter kerke gaan uit den boze. Mede hierdoor, werd er een begraafplaats ingericht, vlakbij het gasthuis. Bij dit kerkhof stond ooit een kapelletje, gebouwd in 1379. Helaas is deze op 8 december 1703 tijdens een hevige storm voor het grootste gedeelte ingestort en daarna afgebroken.

Er kwam een tijd dat de melaatsheid grotendeels was verdwenen in deze contreien en eigenlijk uit geheel Nederland, waardoor het gasthuis niet meer noodzakelijk was. Deze kreeg daardoor een nieuwe invulling van zijn diensten. Het werd een gasthuis ten behoeve van zieken en arme ouderen, het Buitengasthuis, genaamd.

Het hofje, een van de uitbreidingen van het Buitengasthuis in 1926 gerealiseerd gefotografeerd in 2017 ... 

Het gasthuis zelf is in de 20e eeuw afgebroken. Op deze plaats is de sporthal van de WRZV gebouwd. Echter een van de uitbreidingen ooit gepleegd (1926), het hofje, is nog steeds aanwezig. Waar ooit de melaatse medemens zijn leven leefde, zijn het anno 2017 voornamelijk studenten en jonge mensen die in de nog aanwezige huisjes hun basis hebben.

De Begraafplaats Het Heilige Kruis, hoek Buitengasthuisstraat in 2001 ...

De begraafplaats is anno 2017 nog steeds te vinden op de hoek van de Buitengasthuisstraat en de Blaloweg. De gemeente heeft het kerkhofje voor het symbolische bedrag van één euro van de Stichting Gasthuizen overgenomen en heeft daarmee ook het beheer en onderhoud onder zich. Wat er t.z.t. met het kerkhofje zal gebeuren is nog niet bekend. De lokatie is voor projectontwikkelaars een zeer aantrekkelijke.

De poort maakte ooit deel uit van de Zwolse stadsmuur, die als bescherming diende tegen belegeringen en het vuur van vijandelijke kanonnen. Deze bestond uit een binnen- en een buitenpoort, waarvan de eerste in 1772 is afgebroken en de tweede in 1814 is ontmanteld. Onder het kruispunt Jufferenwal, Kamperstraat, Eekwal, Kamperpoortenbrug liggen de restanten c.q. funderingen van de poort nog intact in de Zwolse bodem. Het enige dat nog aan de oude Kamperpoort herinnerd, is het ANWB-bordje dat aan de muur van het pand op de hoek van de Kamperstraat en de Eekwal is bevestigd.

ANWB-bordje m.b.t. de stadspoorten die op deze lokatie gevestigd waren ...

De naam zegt het al, de hoogste straat buiten de poort, de Hoogstraat was eigenlijk de belangrijkste straat in deze omgeving. De expansie van de stad in de 14e eeuw had tot gevolg, dat veel Zwollenaren hun beroep gingen uitoefenen buiten de poorten van de stad. In dit geval was het de Hoogstraat, de straat die economisch gezien voor veel mensen de voorkeur had. Een groot aantal beroepen die binnen de poorten van de stad niet de ruimte hadden of kregen, vestigden zich op deze lokatie.

Mussenhage in 1930 ...
(Foto: HCO - NL-ZlHCO_1214_FD009623)

Ook hier speelde in latere jaren het ruimteprobleem en werd er gezocht naar uitbreidingsmogelijkheden. Doordat de Hoogstraat rond het jaar 1400 zo ongeveer vol was, werd er een weg aangelegd, parallel aan de straat. Deze kreeg de naam Musschenhage. Was dit het begin van een echte "wijk"?

Het Achterom v/h/ de Brakkensteeg in 1930. Op de achtergrond staat de Zieltieskoele ...
(Foto: HCO - FD000068)

Het Achterom in 1973. Wat gebruikt kon worden voor een schutting werd gebruikt  ...
(Foto: HCO - NL-ZwHCO_1214_000071)

Met verloop van tijd kreeg het laatste deel van de toenmalige Hoogstraat de naam "Brakken", of "Brakkensteeg". Ook deze namen zijn in de jaren daarna gewijzigd en wel in Nachtegaalplein en het Achterom. De laatste werd zo genoemd, omdat de straat achter de Hoogstraat om liep.

Aan de Musschenhage stonden ook het Zuytemhuis en het St. Agatha- of Wytenhuis. In beide huizen waren begijnen gevestigd. Van het Zuytemhuis is bekend, dat het eerder tot stand was gekomen dan het Wytenhuis en dat er elf of twaalf vrouwen woonden. Volgens Jacobus de Voecht, broeder in de Broederschap des Gemeenen Levens en lid van het Zwolsche Fraterhuis, kwam het huis nooit echt tot bloei. Het werd tot tweemaal toe door brand verwoest, waardoor de maagden en bejaarden er voor kozen om te vertrekken. In 1438 erfden de begijnen van het Wytenhuis het naastgelegen Geertruid van Zuytemhuis.

Een of twee zusters uit het Zuytemhuis voegden zich bij de vrouwen in het huisje van Wyte van Windesheim. Hij was het die het huis in de Musschenhagen voor een gemeenschap van vrome vrouwen en zusters van het Gemene Leven had gekocht. De laatste vermelding dat de zusters nog bijeen woonden, is van het jaar 1611. Het klooster was toen al in 1524, vanwege oorlogsdreiging, verplaatst naar een huis in de Bitterstraat, binnen de muren van de stad. In 1571 telde de gemeenschap nog 26 begijnen.

Rond 1700 werd de wijk ook wel de Kamperpoortenvoorstad genoemd en rond 1990 kreeg het de administratieve naam Wijk K. Ondanks dat het buiten de Kamperpoort steeds meer werd gebouwd, werd het nooit ommuurd en bleef het de Kamperpoort of Kamperpoortenvoorstad. Het was een plek waar zich veel warmoezeniers (tuinders), veehouders, arbeiders en kleine ondernemers vestigden. Na een tijdje werden deze aangevuld met blekerijen en scheepswerven, bedrijven met een groter volume. Het personeel van deze bedrijven kwam veelal uit de wijk zelf. Dit is eigenlijk pas opgehouden toen de grote jongens uit de wijk verdwenen.

Hoofdkantoor van De Fenix in 2001 ...

Op een gegeven moment hadden de ondernemers uit de begintijd het wel gezien en kwamen daar grotere industriën voor in de plaats. Bedrijven die ook landelijk een grote faam genoten. Houthandel van Eindhoven, de Wasdoek en linoleumfabriek de Vogel van Calcar (Vocaleum), Helder's Biscuits en even wat later ook de zeepfabriek De Fenix. De laatste had een grote naam in den lande vanwege de produktie van Abro (afwasmiddel) en Azon (bleekmiddel). Later zijn deze merken uitgebreid met Dubro (Dubbele concentratie afwasmiddel) en Fabro (shampoo). Bij de overname van het Apeldoornse Emka, kwam daar de naam Glorinne, later Glorix, bij.

De eerste steen voor deze fabriek werd gelegd door R. van Calcar in 1874 ...
(Foto: HCO - NL-ZlHCO_FD000064)

Vanaf het begin is de wijk Kamperpoort een echte volkswijk geweest, m.a.w. een wijk met veel arbeiders. Een wijk waarin de gezinshoofden in acht van de tien gevallen, werknemer bij een van de genoemde industriën waren.

In de beginperiode van de 20e eeuw, kwamen er grote plannen op tafel om de bestaande bebouwing af te breken en de verkregen ruimte in te richten als industrieterrein. Na ellenlange discussies was het de Eerste Wereldoorlog die zorgde dat de plannen van tafel verdwenen.

Het duurde nog tot 1928, het jaar waarin de Woningstichting "Volkswelzijn" werd opgericht, dat de bewoners van de onbewoonbare woninkjes in de Kamperpoort verblijd werden met het bericht, dat het eerste project van deze woningstichting de bouw van nieuwe woningen in hun wijk zou worden. Het werd het later als Vogelbuurt bekende deel van de wijk. Tegen de 100 gezinnen kregen in 1930 hier een nieuw onderkomen. 

In 1308 kreeg Zwolle van de toenmalige Bisschop Guy toestemming een veemarkt te organiseren. Het eerste begin van een bloeiende business in onze stad. De Kamperpoort kreeg in verband met de Zwolsche Markten te maken met veel doorvoer van vee, dat door de veehouders uit de polder, alsook uit de omgeving van de stad over de Hoogstraat werd aangevoerd. Over de Kamperpoortenbrug trokken de handelaren naar de Ossenmarkt of de Blijmarkt om hun aanvoer te verhandelen.

De Kamperpoorterbrug, Harm Smeengekade en Pannekoekendijk rond 1900/1905 ...
(Foto: HCO - PBKR2646)

(Foto: HCO - NL-ZlHCO_1214_FD11_095)

Twee foto's van de beestenmarkt op de Harm Smeengekade in het jaar 1895 ...
(Foto: HCO - NL-ZlHCO_1214_FD11_096)

Mede omdat de aanvoer van vee in de loop der jaren, grotere vormen ging aannemen, moest de handel in de binnenstad beëindigd worden. Dit leidde midden 19e eeuw tot de inrichting van een Beestenmarkt op de Harm Smeengekade, waar voornamelijk koeien werden verhandeld en op de Pannekoekendijk, waar het handje klap over de varkens en schapen plaatsvond.

De varkensmarkt op de Pannekoekendijk in het jaar 1925 ...
(Foto: HCO - HCO_PBKR2647)

Meer dan honderd jaar heeft men op deze lokaties het vee bij een nieuwe eigenaar onder kunnen brengen. Uiteindelijk werd op 30 april 1931 op de plek waar nu de IJsselhallen zijn gevestigd, een grotere veemarkt, inclusief slachthuis, door burgemeester Van Roijen officieel geopend. Deze Nieuwe Veemarkt is vanaf het begin alleen maar groter en groter geworden.

De Nieuwe Veemarkt in 1931. Op de achtergrond staan de café-restaurants waar de meeste handel werd beklonken ...
(Foto: HCO - PBKR3895)

Zwolle kende hiermee een van de grootste veemarkten van ons land. Uit heel Nederland werd in de loop der tijd het vee voor de handel aangevoerd en na een stevige "Handje klap" werd er van eigenaar gewisseld. De betaling had ook nog iets speciaals. Deze geschiedde in de meeste gevallen onder het genot van een stevige borrel in één van de cafés die rondom de Beestenmarkt (De Bollenhoek, De Roode Leeuw, Hotel De Pinas en De Duitse Adelaar) en later bij de Nieuwe Veemarkt (Wapen van Overijssel, Hotel Derboven, Hotel Wijnberg, Café Brabant, etc.) waren te vinden. Veel boeren zagen het bezoek van de veemarkt als een wekelijks uitje. Zij kwamen puur voor de gezelligheid en de kroeg.

Koeien wachtend op wat komen gaat in 1985 ...
NL-ZlHCO_1214_DIA005645

Ook werd er pluimvee aangevoerd op de veemarkt ...
(Foto: HCO - NL-ZlHCO_1214_DIA005638)

Er was in die tijd veel handel op het gebied van de landbouw en veeteelt op de veemarkt te vinden ...
(Foto: HCO - NL-ZlHCO_1214_DIA005667)

Entree IJsselhal in 2003 ...

Jarenlang hebben de veemarkten in de openlucht plaats gevonden, totdat in 1972 de IJsselhal werd gebouwd. De hal breidde zich in de loop der jaren uit. In 1985 kwam er de Meerhal bij, in 1990 de Aahal en de Diezehal en in 1994 werd het geheel afgerond met de bouw van twee congreshallen.

Entree IJsselhallen in 2017 ...

IJsselhallen in 2017 ...

In 1965 kende ons land nog zeventien veemarkten, hieronder bevond zich onze stad. Echter door de MKZ-crisis in 2001 en de daardoor in gang gezette reorganisatie binnen de veehandel is er een einde aan de Zwolse veemarkt gekomen. Vanaf dat jaar zijn de IJsselhallen niet meer in gebruik als veemarkt, maar zijn beurzen, congressen en andere publiekstrekkers als bijvoorbeeld muziekevenementen, snuffel- en handwerkmarkten het hoofdgerecht van de huidige onderneming.

Het in 1932 gerealiseerde OnzeLieve Vrouwenpension aan de Oude Beestenmarkt (Harm Smeengekade).
In 1970 is het afgebroken tbv het Verzorgingshuis De Nieuwe Haven ...
(Foto: HCO - NL-ZlHCO_PBKR1762)

Nadat de beestenmarkt op de Harm Smeengekade was verplaatst naar zijn nieuwe lokatie, werd in 1932 begonnen met de bouw van het Onze Lieve Vrouwenpension, een, op de rooms-katholieke bejaarde afgestemd, bejaardenhuis. Echter waren de prijzen van de appartementen zo hoog, dat er kamers leeg dreigden te raken. Dat was ook niet de bedoeling. Hierdoor heeft de toenmalige directie besloten ook niet-katholieken in het bejaardenhuis toe te laten.

Luchtfoto van de Nieuwe Haven en de Keersluis, gezien vanaf de Peperbus, in 2014 ...

Ter wille van de nieuwbouw van de Theodora Vos de Waelstichting en De Keersluis zijn het Onze Lieve Vrouwenpensionen de aanpalende huizen in 1968-1970 afgebroken.

De wijk was in de loop der jaren gegroeid en gegroeid. Bij een volkstelling in het jaar 1880, woonden er bijna 1700 Zwollenaren in de wijk. Veel van hen zaten onder of tegen de armoedegrens. De Hoogstraat, waar zich in de loop der jaren veel middenstand had gevestigd maakte hierop een uitzondering.

De Hoogstraat tussen 1933 en 1943 met een levendige middenstand ...
(Foto: HCO - PBKR1737)

Voor studeren van de kinderen was geen geld en zij moesten dan ook zo vroeg als het kon de fabriek in om centjes te verdienen. De kinderen doorliepen veelal wel de lagere school, waarvan er twee in de wijk waren gevestigd. De grootste armenschool van de stad, De Willemschool aan de Hoogstraat en de school op de hoek Hoogstraat Zijltje, op z'n Kamperpoorters de Zieltiesskoele, genoemd. Was men in de Kamperpoort geboren, dan was de kans groot, dat je je verdere leven ook in de Kamperpoort door zou brengen. Ben je een Kamperpoorter, dat blijf je voor je leven een Kamperpoorter ...

Koninklijke Nederlandse Viltzeil-, Was- en Leerdoekfabrieken De Vogel van Calcar NV ...
(Foto: Collectie Dick Hogenkamp)

Veel gezinnen in de wijk hebben kunnen leven van de centen die pa verdiende bij een van werkgevers die in de wijk hun domicilie hadden. De zeilproducent Vogel van Calcar - Vocaleum, Helder's Biscuits en de Zeepfabriek De Fenix, waren grote werkgevers in hun tijd.

Een biscuitje van eigen bodem, uit de Zwolsche Biscuitsfabriek v/h E. Helder & Co  ...

Het wafelbakapparaat 1900/1910 in de Helder's Biscuitsfabriek ...
(Foto: HCO - NL-ZlHCO_1214_FD020865)

De meeste gezinnen hadden wel iemand in hun familie die als werknemer, vaak voor weinig geld, bij een van deze fabrieken zijn brood verdiende.

Om er een te noemen, De Fenix bijvoorbeeld. Begonnen als zeepziederij, vermoedelijk in 1719, is deze werkgever in de jaren vijftig, zestig van de vorige eeuw, een grote jongen in Zwolle, met zo'n 300 werknemers. De producten zijn van uitstekende kwaliteit en hebben een evenzo uitstekende naam. Merken als Abro en Azon stonden in die tijd bij veel huisgezinnen in het keukenkastje. Later zijn daar de Dubro, Glorix en Robijn bijgekomen. Het succes van de zeepfabriek heeft in 1964 geleid tot een complete overnamestrijd tussen de multinationals Akzo, Shell en Unilever. In deze overnamestrijd werd Unilever de uiteindelijke winnaar. Meer dan 30 jaar heeft De Fenix nog onder de vlag van Unilever gefunctioneerd.

Locatie De Fenix aan de LIjnbaan, met links het Hoofdkantoor ...
(Foto: Collectie Dick Hogenkamp)

Nadat het trieste bericht binnenkwam, dat De Fenix in 1994 zou worden gesloten, hebben de directeur en manager van De Fenix, Jan Renaud en Jan Wiersema, nog een poging gewaagd De Fenix te redden. Zij hebben het bedrijf van Unilever onder bepaalde voorwaarden overgenomen om in 1997 te moeten constateren, dat de concurrentie te groot was om het hoofd boven water te houden. Het einde van De Fenix was genaderd! (Voor meer info over Helder's Biscuits, De Fenix en de Vocaleum zie onderaan deze pagina).

De laatste restanten van de sloop van de Fenix in 2009 ...

Op 27 maart 2008 werd in de oude kazerne van de Zwolse brandweer aan de Harm Smeengekade een informatieavond gehouden over de toekomstige plannen van de gemeente Zwolle met de Kamperpoort. De avond kende een uitstekende opkomst van een groot aantal belangstellenden. Allen werden door de betrokken wethouder Martin Knol en een aantal partijen die de projecten gingen uitvoeren, breed geïnformeerd. De conclusie van de avond was dat de wijk een wijk wordt voor verschillende bevolkingsgroepen, met veel woningen in allerlei soorten, maten en prijzen. Het oude karakter van de wijk zal zoveel als mogelijk worden gerespecteerd.

De gemeente en de verschillende private partijen die de projecten zouden gaan uitvoeren, gaven een overzicht van de laatste stand van zaken van de deelprojecten, het sociale programma, de aanpak van de herinrichting van het openbaar gebied, de Fenix locatie, de participatie van de Vogeltjesbuurt, het "beeld van de nieuwe Kamperpoort" en de rol van de Raad van Toezicht Kamperpoort.

Deze Raad van Toezicht was voorheen de Stichting Kamperpoorters. Van de stichting zijn een aantal bestuurders afgetreden en zij is verder gegaan als Raad van Toezicht Kamperpoort. De raad wil accenten verleggen naar participatie/inspraak op straatniveau.

Na de informatieavond is het vrij snel gegaan met de wijk. De Kamperpoort is sindsdien danig veranderd en heeft een grote metamorfose ondergaan.

Achterzijde Zeepfabriek De Fenix in 2003 ...

De Hoogstraat in 2017. Ooit was deze rechterzijde, de achterzijde van De Fenix ...

Ingang Apotheek De Fenix aan de Lijnbaan in 2017 ...

We hadden het net over de Fenix. Op de lokatie waar de zeepfabriek heeft gestaan is een compleet nieuw gezondheidscentrum verrezen met de naam, hoe kan het ook anders, "De Fenix". Tevens zijn een groot aantal appartementen voor mensen, die intensieve zorg nodig hebben, gerealiseerd.

Waar ooit aan de rand van de wijk de landelijke rust heerste, is hedentendage alleen het geluid van het voorbij razende verkeer te horen.

Sloop Vogelbuurt in 2009 ...

Grote delen, van de wijk zijn gesloopt of hebben een nieuwe invulling gekregen. De arbeiderswoningen van de Vogelbuurt, waar veel Kamperpoorters hun jeugd hebben doorgebracht, zijn tegen de vlakte gegaan. Er zijn een aantal straatnamen teruggekeerd in de wijk, maar er zijn er ook enkele verdwenen.

Bouwactiviteiten Nachtegaalstraat en de Meeuwenlaan in maart 2013 ...

Het oude Nachtegaalplein in 2008 ...

Een deel van de nieuwe Vogelbuurt in 2017. Hier was ooit het oude Nachtegaalplein ...

Waar ooit het trapveldje lag op de hoek Katerdijk met de Harm Smeengekade wordt een compleet nieuw Katwolderplein uit de grond gestampt. De eerste nieuwbouw als een grote bioscoop en een grote parkeergarage hebben hun eerste bezoekersin 2017 ontvangen. Ook heeft een grote supermarktketen, Deen, hier zijn stekkie gevonden. De rest van het plein zal de aankomende jaren ingevuld worden. De wijk zal voor veel oud-Kamperpoorters niet meer te herkennen zijn als die wijk, waar zij zijn opgegroeid.

Achterzijde Katwolderplein. Hier bevindt zich de grote parkeergarage aan de Katerdijk in 2017 ... 

Katwolderplein met de parkeergarage (links),  Supermarkt Deen en de Megabioscoop van Pathe ...

Bron:
Wikipedia
Dick Hogenkamp
Buurtmuseum Kamperpoort
Zwolsche straatnamen - Th.J. de Vries
VU Amsterdam - Kloosterlijst