Naar Straten en pleinen

Het Gasthuisplein na de reconstructie in 2017 ...

Het Gasthuisplein, een plein waar, al weer jaren geleden, de Busse van Schutte een centrale halte had ten behoeve van de binnenstad. Een plein, waar de Zusters van Liefde hun domicilie kenden en waar duizenden kaarsjes werden gebrand en duizenden gebeden werden gebeden in de kapel van het klooster. Een plein, waar voor de grote klok van Geerink al vroeg een standplaats werd gereserveerd. Een plein, waar het museum van de stads- en dorpsomroepers in, één van de oudste, gewelvenkelders van Zwolle, veel bezoekers trekt en trok. Het plein, waar het verhaal van Ome Bertus, in dezelfde kelders, zijn einde vindt. Een plein, waar bij een heerlijk lente- en zomerzonnetje de terrassen gevuld zijn met gezelligheid. Zo, dat is er uit!

Wat zijn er toch veel herinneringen aan het, anno 2017, nog immer levendige plein in de binnenstad van Zwolle. Maar waar praten we eigenlijk over, het is en was een plein met historie, waar hedentendage nog altijd een bruisend leven wordt geleefd. Toch wil ik in dit artikel even ingaan op de historie, de tijd zoals boven omschreven en eerder.

Het Gasthuisplein, vernoemd naar het Hospitale Sancti Spiritus ofwel het Heilige Geest-Gasthuis, dat rond 1302 hier werd gesticht. Een groot gebouwencomplex gelegen tussen Diezerstraat, Oude Vismarktsteeg, Koningsplein en Gasthuissteeg.

De plaats waar de arme vreemdelingen en zieken voor één of meerdere dagen onderdak en eten kregen. Later werden er ook zwakke mensen en ouderen uit de stad gehuisvest. Het complex was met zijn achterzijde gelegen aan de Grote Aa. Het manderende water, dat vanaf het Zwartewater onder de Waterpoort bij het Rodetorenplein door, de binnenstad instroomde en via de Melkmarkt, Oude Vismarkt, Gasthuisplein, door de Terpelkwijkstraat, richting Park de Weezenlanden en verder richting Marslanden zijn weg vond.

Aan de Diezerstraatzijde werd in het jaar 1308 de kapel van het gasthuis gebouwd waar in de eerste tijd geheel onregelmatig een H. Mis werd gelezen. Na een schenking van Gerbrandt ten Bussche en zijn gade (zoals het boek VII Eeuwen Zwolsche Geschiedenis het omschrijft) in 1403, werd deze onregelmatigheid vervangen door een dagelijkse H. Mis-lezing.

Oude plattegrond, van na 1308, van de omgeving Oude Vismarkt/ Gasthuisplein ...
5. De ingang van de kapel van het Heilige Geest-Gasthuis aan de Diezerstraat.
Het water is de Groote AA ...

Om de ingang van de kapel te bereiken, moesten de inwoners van de stad die vanaf de Sassenpoortzijde de binnenstad in kwamen, naar de andere zijde van de Grote Aa. Hiervoor is toendertijd een brug gebouwd met een naam die verbonden was aan het daar aanwezige gasthuis, de zogeheten Gasthuisbrug. In 1857 en 1861 werd de Groote Aa gedempt.

In de loop der tijd is de naam van het gasthuis gewijzigd. Van 1828 tot 1897 heette het gasthuis, het Heilige Geest Gasthuis. Deze benaming is in het jaar 1660 gewijzigd in Binnengasthuis. Het werd vanaf die tijd ook een verpleeghuis voor ouden van dagen. Tegen een vergoeding konden bejaarde Zwollenaren eten, drinken en huisvesting krijgen. Tot de verhuizing van het gasthuis naar de Vechtstraat, heeft het gasthuis deze naam gedragen.

Binnengasthuis 1905 - 1910 aan het Gasthuisplein ...
(Foto: HCO - PBKR1085)

Binnengasthuis achter de villa van de familie Van Laer aan de Vechtstraat, rond het jaar 1924-1928 ...
(Foto: HCO - NL-ZLHCO_1214_PBKR0255)

Op 3 mei 1924 was de verhuizing voltooid en stonden 40 bejaardenwoningen achter het nu nog te bewonderen herenhuis (anno 2017 Woningstichting Openbaar Belang) van de familie Van Laer, te wachten op hun bewoners.

Tekening door Adriaan Eversen (1828-1897).
De gevel van de voormalige ziekenzaal van het oude Binnengasthuis of Heilige Geest-Gasthuis rond het jaar 1848 of later.
Rechts de Gasthuisbrug over de Groote Aa. 

Het uiterlijk van dit gedeelte van het pand heeft in de 19e eeuw (rond 1860) grote veranderingen ondergaan, waaronder een complete bepleistering van de gevel van het pand aan de Oude Vismarkt 31. Hier is momenteel, anno 2017, het Eetcafé "Lekker Zwols" gevestigd. Ondanks de aanpassingen en wijzigingen zijn er nog een aantal facetten aanwezig die terug doen denken aan de tijd dat achter dit deel van het pand de ziekenzaal van het Heilige Geest Gasthuis/Binnengasthuis was gevestigd. Ook op het, niet toegankelijke, binnenterrein bevindt zich nog steeds een muurwerk met bouwsporen van spitsboogvensters en een op natuurstenen consoles uitkragend rondboogfries.

Het gebouw, dat in het jaar 1851 gedeeltelijk afbrandde, heeft in de loop der jaren veel bewoners gehad. Zoals ik mij zelf kan herinneren zijn daar ook Zaal Donker (Horeca), Hanekamp & Flint (meubelen, tapijten, gordijnen, etc) en Oldenhof De Witte Hoek (Kookapparatuur, pannen, etc) gevestigd geweest.

Gasthuisplein in de jaren '50 ...
(Foto: Collectie Schutte)

Gasthuisplein in 1962, kort voordat de kastanjebomen van het plein werden verwijderd ...
(Foto: Collectie Schutte)

Gasthuisplein in de jaren '60, nadat het grootste deel van de kastanjebomen was verwijderd ...
(Foto: Collectie Schutte)

Jarenlang heeft het Gasthuisplein als overstapstation voor de Zwolse Stadsdienst gefungeerd.
Rechts is nog een deel van de kapel van het klooster zichtbaar ...
(Foto: Collectie Schutte)

Ook heeft het plein, vanaf 1959, jaren gediend als overstapstation voor het stadsvervoer in Zwolle. Uit alle windstreken in de stad kwamen de bussen van Schutte vele keren per dag op dit punt aan. Om het kwartier reden de bussen langs de haltes in de stad. Voor reizigers die hun reisdoel hadden bereikt, maar ook voor de overstap naar andere delen van de stad, was het Gasthuisplein de overstapbasis.

Onder de Zwollenaren had Schutte Tours Zwolle, zoals het Zwolse bedrijf dat de stadsdienst verzorgde heette, een bijzonder en bij iedere Zwollenaar uit die tijd gezegende slogan opgespeld gekregen. Ga je een gesprek aan met Zwollenaren die na de oorlog geboren zijn en waarschijnlijk wel een periode eerder, dan hoef je maar te beginnen met deze slogan: "De busse van Schutte ..." en zij maken het gevoelig en vaak in het Zwolse dialect voor je af met "en loop'n det dutte". (Voor meer info m.b.t. de Schutte Tours, zie het item Zwols Bedrijfsleven)

"De busse van Schutte en loop'n det dutte", uitgebeeld in de Zwolse Carnavalsoptocht ...
(Foto: Collectie Schutte)

Jarenlang heeft de slogan onder de Zwolse bevolking geleefd. Zelfs in optochten en theatervoorstellingen werd meerdere malen op ludieke wijze op het bedrijf teruggekomen. Vermoedelijk komt de slogan van een Zwolse rijwielhandelaar met dezelfde naam. Hij adverteerde met de slogan "Een fietse van Schutte ..... en loop'n det dutte". In de loop der tijd is de Zwolse bevolking er mee aan de haal gegaan en heeft de slogan als stempel op het Zwolse busbedrijf geplakt.

Naast de vervoerssector, had ook de verzorgende sector een bijzondere en historische link met het plein. Voordat het eerste katholieke ziekenhuis in de stad werd opgericht, werd de zieke katholieke medemens halverwege de 19e eeuw opgevangen in het "ziekenhuis" van het klooster van de Zusters van Liefde (Congregatie Onze Lieve Vrouwe van Barmhartigheid - Tilburg) aan het Gasthuisplein. Op de plek waar anno 2017 appartementen met op de begane grond winkels zijn gevestigd. De Cinema De Kroon heeft dit jaar moeten wijken, maar ook hier zullen weer appartementen en winkels voor in de plaats worden gebouwd.

Het katholieke complex bestond uit een ruime verzameling gebouwen dat deel uitmaakt van het R.K. Gesticht van Liefde en dat tussen de Vijfhoek en de Wolweverstraat was gebouwd.

De pastorie aan de Rozemarijnstraat, de verbindingsstraat tussen de Bitterstraat en de Nieuwstraat.
Het was het onderkomen van de eerste Zusters van Liefde die uit Tilburg kwamen ...
(Tekening: Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven)

Nadat de eerste Zusters van Liefde in 1844 van Tilburg naar Zwolle kwamen, namen zij hun intrek in de pastorie in de Rozemarijnstraat. Dit heeft echter niet zolang geduurd. Door ruimtegebrek moest er uitgezien worden naar een nieuwe lokatie. Deze werd gevonden in de branderij "De Windhond", een brouwerij/branderij gerund door de gebroeders W. en A. Visscher, die in het jaar 1846 in handen van de Zusters van Liefde kwam.

Het Gasthuisplein in de periode 1892 - 1904 met links de lokatie waar de Zusters van Liefde waren gevestigd  ...
(Foto: HCO - PBKR1080)

Het pand moest uiteraard verbouwd worden om het geschikt te maken voor de plannen van de Zusters van Liefde. Op 9 juni 1847 was het pastoor Henricus van Kessel, Aartspriester van Salland en Drenthe, tevens Deken en Pastoor van de Onze Lieve Vrouwe Parochie in Zwolle en geheim Kamerheer van Paus Pius IX, die het leggen van de eerste steen voor zijn rekening nam. Dit was het begin van het klooster dat door voortdurende aankoop van nieuwe panden groter en groter werd.

Een werktekenng van het klooster aan het Gasthuisplein ...
(Illustratie: Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven - Congregatie Zusters van Liefde)

Het klooster aan het Gasthuisplein in de jaren zestig ...
(Foto: Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven - Congregatie Zusters van Liefde)

De kapel van het klooster aan het Gasthuisplein ...
(Foto: Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven - Congregatie Zusters van Liefde)

In het jaar 1887 is de kapel die bij het klooster was ingericht met een plechtige ceremonie door
Mgr Otto Antonius Spitzen, pastoor van de Onze Lieve Vrouwe kerk, ingewijd ...

Eucharistieviering in de kapel van de Zusters van Liefde ...

Op de lokatie Vijfhoek bevond zich het R.K. Oude mannen- en vrouwenhuis, in de Wolweverstraat de burgerbewaarschool en de naaischool. Al deze onderdelen behoorden toe aan het klooster van de Zusters van Liefde op het Gasthuisplein.

Klaslokaal van de Modevakschool St Anna, dat deel uitmaakte van het complex in 1930 ...
(Foto: HCO - NL-ZlHCO_1214_FD024928)

In goede tijden waren er ruim 40 zusters die de werkzaamheden vanuit hun idealen richtten op de, in eerste instante, katholieke medemens. Er werd onderwijs gegeven op het niveau van het lager onderwijs en in handwerken. Echter de meeste roem werd door de Zusters van Liefde vergaard in de ziekenverpleging die er plaatsvond. Deze ziekenverzorging duurde tot 1896. Vanaf die tijd deze werd de ziekenverzorging overgeplaatst naar het R.K. Ziekenhuis aan de Melkmarkt 41. Een tijdstip waarop de Zusters van Liefde, misschien gedwongen door de ontwikkelingen, hun energie staken in het onderwijzen van de R.K. Zwollenaar.

Het Gasthuisplein in 1992, na de sloop van het klooster en de bouw van de appartementen en Cinema De Kroon ...
(Foto: Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven - Congregatie Zusters van Liefde)

Begin jaren '90 is het klooster gesloopt en is de huidige bebouwing gerealiseerd. Hiervan heeft in 2017 Cinema De Kroon, zoals gezegd, door de bouw van een nieuwe, grotere bioscoop aan de Pannenkoekendijk, het loodje moeten leggen. De bouw van de nieuwe appartementen op de ontstane ruimte, met op de begane grond nieuwe winkels, is na de zomer van 2017 van start gegaan.

Kunst-en speelwerk "Ode aan de Poorten" ...

Met een ferme knip van de wethouder werd het lint doorgeknipt. Het Gasthuisplein was heropend ...

In ditzelfde jaar heeft het gehele Gasthuisplein een ingrijpende renovatie ondergaan. Op zaterdag 25 november 2017 is met de ingebruikname van het kunst- en speelwerk "Ode aan de Poorten", door wethouder Michiel van Willigen, het gereconstrueerde plein officieel heropend.

Bron:
Gemeente Zwolle
Mijn Stad Mijn Dorp
VII eeuwen Zwolsche geschiedenis - J.A.J. Temmink
Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse letteren
Zwols Historisch Tijdschrift - 2004 - nr 1
HCO
Cobouw